Ông sinh ngày 11/9/1911 trong một gia đình trung lưu ở làng An Lục Long, quận Châu Thành, tỉnh Tân An (nay thuộc Dương Xuân Hội, huyện Châu Thành, tỉnh Long An). Năm 1925, ông lên Sài Gòn học trường trung học Chasseloup Laubat. Năm 1928, Trần Văn Giàu  được gia đình cho sang Pháp du học, mang theo lý tưởng học thật giỏi, để cổ vũ lòng yêu nước, mở văn phòng luật sư để bênh vực quyền lợi cho đồng bào mình, giúp đồng bào vơi bớt nỗi khổ. Tại đây, ông đã tiếp cận được với những người cộng sản Pháp, được đọc các tác phẩm của chủ nghĩa Mác-Lênin, Bản án chế độ thực dân Pháp của Nguyễn Ái Quốc, gia nhập Đảng Cộng sản Pháp (tháng 5/1929) và dịch các sách báo cách mạng sang tiếng Việt để tuyên truyền cho công chúng người Việt ở Pháp. Năm 1930, ông tham gia biểu tình trước dinh Tổng thống Pháp ở Paris đòi hủy bỏ án tử hình đối với các thủ lĩnh của cuộc khởi nghĩa Yên Bái.Kết quả, ông bị bắt và bị trục xuất về nước.

Về nước, ông tiếp tục hoạt động cách mạng tại Sài Gòn - Chợ Lớn, gia nhập Đảng Cộng sản Đông Dương tháng 8/1930, được phân công phụ trách Ban học sinh và Ban phản đế của Xứ ủy Nam Kỳ. Từ hoạt động công khai ông chuyển sang hoạt động bí mật, đánh dấu bước ngoặt trong cuộc đời hoạt động cách mạng mà ông đi theo đến cuối cuộc đời.Năm 1931, ông được tổ chức cử sang Liên Xô theo học trường Đại học Phương Đôngvà tốt nghiệp năm 1933 với đề tài “Vấn đề ruộng đất ở Đông Dương”.Sau khi tốt nghiệp, Trần Văn Giàu rời đất nước của Lênin trở về Tổ quốc và được tổ chức phân công phụ trách công tác đào tạo cán bộ cho Đảng. Về Sài Gòn, ông tham gia tổ chức lại Xứ ủy Nam Kỳ, xuất bản tờ báo “Cờ đỏ” và bộ sách “Cộng sản Tùng thư”. Tháng 6/1935, bị toà án Sài Gòn kết án 5 năm tù và bị đày ra Côn Đảo. Tháng 4/1940, vừa ra tù được mấy ngày liền bị bắt lại đưa đi an trí ở trại Tà Lài.

Thời gian bị tù ở Côn Đảo, bị biệt giam ở Tà Lài ông luôn rèn luyện ý chí kiên định của người chiến sĩ, cán bộ cách mạng; tham gia giảng dạy cho các lớp huấn luyện của Đảng ở trong tù, góp phần trang bị cho nhiều lớp chiến sĩ cộng sản bị giam cầm những tri thức lý luận và kỹ năng tuyên truyền, tổ chức cốt yếu nhất. Tháng 3/1942, ông vượt ngục thành công về Sài Gòn tiếp tục hoạt động cách mạng. Từ ngày 13 đến ngày 15/10/1943, Xứ ủy Nam Kỳ được tái lập, Trần Văn Giàu được bầu làm Bí thư.

Năm 1945, trong điều kiện thông tin liên lạc hết sức khó khăn, không nhận được sự chỉ đạo của Trung ương Đảng nhưng Xứ ủy Nam Kỳ do Trần Văn Giàu làm Bí thư thấy được thời cơ “trăm năm có một ngày”, đã phát huy cao độ tinh thần cách mạng chủ động và sáng tạo, bám sát thực tiễn Sài Gòn và Nam Kỳ, căn cứ vào những biến chuyển của tình hình trong nước và thế giới, phát lệnh khởi nghĩa,lãnh đạo quần chúng giành thắng lợi trong cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định và khắp các tỉnh Nam bộ, góp phần quyết định sự toàn thắng của Cách mạng tháng Tám vĩ đại.Sau ngày Cách mạng tháng Tám 1945 thành công, ông được cử làm Chủ tịch Ủy ban kháng chiến Hành chánh lâm thời. Ngày 23/9/1945, khi thực dân Pháp nổ súng gây hấn trở lại ở Sài Gòn, thay mặt Xứ ủy và Ủy ban kháng chiến hành chánh Nam bộ, Trần Văn Giàu đã ra lời kêu gọi mở màn cho cuộ kháng chiến chống thực dân Pháp của đồng bào chiến sĩ Nam bộ, đặt dấu ấn cho Nam bộ “đi trước”. Từ năm 1946-1948, ông được Trung ương điều sang giúp Ban xây dựng lực lượng kháng chiến ở Campuchia.

Năm 1949, Trần Văn Giàu về nước, đảm nhiệm cương vị Tổng giám đốc Nha Thông tin. Sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ II (1951), để thực hiện đường lối kháng chiến “Vừa kháng chiến, vừa kiến quốc”, Trần Văn Giàu được đích thân Hồ Chủ tịch giao cho nhiệm vụ đào tạo nguồn nhân lực, tham gia xây dựng ngành dự bị đại học và sư phạm cao cấp. Năm 1954, sau Hiệp định Genève, ông được cử làm Trưởng khoa văn – sử, trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Năm 1956, khi trường Đại học Tổng hợp Hà Nội được thành lập, ông là Bí thư Đảng ủy của trường kiêm chủ nhiệm sáng lập khoa Lịch sử. Những năm từ 1962 đến 1975, Trần Văn Giàu công tác tại Viện Sử học thuộc Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam. Nghỉ hưu, ông vẫn tiếp tục nghiên cứu trong lĩnh vực khoa học xã hội.

Là cây đại thụ của khoa học chính trị và khoa học xã hội Việt Nam, Trần Văn Giàu là một nhà khoa học học lớn của đất nước, có uy tín cao không những trong nước mà cả trong giới khoa học thế giới. Ông đã nghiên cứu viết hơn 150 công trình khoa học thể hiện kiến thức uyên thâm trên các lĩnh vực triết học, lịch sử, văn hoá như: "Biện chứng pháp", "Vũ trụ quan", "Duy vật lịch sử", "Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam thế kỉ XIX đến Cách mạng tháng Tám" (3 tập), "Giá trị truyền thống của dân tộc Việt Nam", "Sự khủng hoảng của chế độ nhà Nguyễn trước 1858", "Chống xâm lăng" (3 tập), "Lịch sử Giai cấp công nhân Việt Nam" (4 tập), "Lịch sử cận đại Việt Nam", "Miền Nam giữ vững thành đồng" (5 tập),... Ở vị trí người làm công tác giáo dục, ông đã góp phần lớn công sức và trí tuệ của mình để đào tạo nhân tài cho đất nước, trong số đó có những người đã trở thành những tên tuổi lớn của nền sử học Việt Nam. Đồng thời,ông còn là nhà cách mạng và là nhà khoa học duy nhất ở Việt Nam khi sinh thời có quỹ giải thưởng khoa học mang tên mình - "Giải thưởng khoa học Trần Văn Giàu".

Trên tất cả các lĩnh vực hoạt động, lĩnh vực nào Giáo sư Trần Văn Giàu cũng để lại những dấu ấn lịch sử, những sáng tạo và những thành quả cụ thể. Ghi nhận những cống hiến cách mạng và khoa học xuất sắc của Giáo sư Trần Văn Giàu cho sự nghiệp cách mạng của dân tộc, Đảng và Nhà nước đã tặng thưởng nhiều danh hiệu và phần thưởng cao quí: Huân chương Hồ Chí Minh và nhiều huân chương cao quý khác; Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt I (1996); Nhà giáo Nhân dân (1992); Anh hùng Lao động thời kì đổi mới (2003).

Giáo sư từ trần ngày 16/12/2010, được an táng tại quê hương ở xã Dương Xuân Hội, huyện Châu Thành. Năm 2012, Nhà thờ họ Trần và khu mộ Giáo sư Trần Văn Giàu cùng gia đình được công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh, là địa chỉ giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ.

Dù trong hoàn cảnh nào, trên vị trí công tác nào, Giáo sư Trần Văn Giàu luôn dùng toàn tâm, toàn lực để có thể cống hiến được nhiều nhất cho sự nghiệp cách mạng vì độc lập, tự do của dân tộc và hạnh phúc của nhân dân. Ông là một tấm gương đạo đức, tấm gương lao động sáng ngời, là thần tượng của nhiều thế hệ người Việt Nam. Sự nghiệp cách mạng và sự nghiệp văn hóa - giáo dục của Giáo sư Trần Văn Giàu mãi mãi là di sản quý báu trong sự nghiệp xây dựng đất nước và phát triển nền khoa học - văn hóa - giáo dục nước nhà; trong quá trình xây dựng, bảo vệ quê hương Long An ngày càng giàu đẹp, văn minh, hiện đại./.